فتوای معیار در قانون‌گذاری کیفری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه مسائل فقهی و حقوقی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران

چکیده

طبق قانون اساسی، قوانین کشور نباید با شرع مخالفتی داشته باشد؛ ولی در اینکه معیار مخالف‌بودن یا مخالف‌نبودن با شرع کدام فتواست، قانون اساسی راهکار مشخصی ندارد؛ به لحاظ عملی، شورای نگهبان رویکردهای متفاوتی دارد و به لحاظ نظری، دیدگاه‌های مختلفی مطرح است. در‌نظر‌گرفتن فتوای فقیه حاکم، فتوای مشهور، فتوای کارآمد و فتوای آسان‌تر از آن جمله است؛ در‌حالی‌که همه نظریه‌های یادشده طرفداران و مخالفانی دارد، در خصوص قوانین کیفری با محدودیت‌های فراوانی مواجهیم، مانند اصل برائت و اصل تفسیر به نفع متهم در حقوق و اصل نبود ولایت کسی بر دیگری در مال و جان، اصل احتیاط در پاسداری از خون و اختصاص‌داشتن مصادیق منکر به مواردی که مخالف فقهی ندارد در فقه.
با توجه به محدودیت‌های حقوقی و فقهی یادشده‌ می‌توان گفت در حقوق کیفری تنها فتوایی را‌ می‌توان معیار دانست که از سلب مجازات یا کیفر حداقل سخن گفته است؛ مگر در مواردی که ضرورت‌های اجتماعی اقتضای دیگری داشته باشد. این دیدگاه افزون بر قابل دفاع‌بودن از نظر فقهی در مقایسه با دیگر دیدگاه‌ها از اشکال‌های کمتری برخوردار است و اشکال‌هایی که از نظر فقهی بر این نظریه مطرح می‌شود، از جمله محدود‌شدن اختیارات حاکمیت در کیفرگذاری، همگی قابل پاسخ‌گویی است.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


ارسطا، محمدجواد. (1398 هـ.ش). «فتوای معیار در ‌‌قانون‌گذاری». فقه حکومتی. ش 7.
اکرمی سراب، روح‌الله. (1393 هـ.ش). «تحلیل فرایند نظارت شرعی شورای نگهبان بر مصوبات مجلس؛ مطالعۀ موردی: قانون مجازات اسلامی». دانش حقوق عمومی (بررسی‌های حقوق عمومی سابق). س 3. ش 9.
پوربافرانی، حسن. (1383 هـ.ش) .«نقد رویه شهرت‌گرایانه در سیاست جنایی تقنینی ایران». فصلنامه نامه مفید. ش 43.
تفاسیر شورای نگهبان از اصل 96 مندرج؛ در: http://www.shora-gc.ir
جمعی از پژوهشگران. (1423 هـ). موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل‌البیت علیهم السلام. قم: مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت (علیهم السلام).
جهاندوست دالنجان، مسعود امکان. (1394 هـ.ش). «امکان‌سنجی فقهی ‌‌قانون‌گذاری بر مبنای فتوای مشهور». پژوهشنامه میان‌رشته‌ای فقهی (پژوهشنامه فقهی سابق). س 4.ش 1 (پیاپی 7).
حاج‌زاده، هادی. (1394 هـ.ش) «فتوای معیار در قانون‌گذاری در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران (نگاهی دوباره به مفهوم اعلمیت در منظومه فقه حکومتی شیعه)». فقه و اصول. س 47. ش 102.
حرّ عاملی، محمد بن حسن. (1409 هـ). وسائل الشیعة. قم: مؤسسه آل‌البیت.
حلّی، جعفر بن حسن. (1408 هـ). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
حلّى (الف)، حسن بن یوسف. (1413 هـ). قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
حلّى (ب)، حسن بن یوسف. (1413 هـ). مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
خوانساری، سیداحمد بن یوسف. (1405 هـ). جامع المدارک فی شرح مختصر النافع. قم: مؤسسه اسماعیلیان.
شفیعی سروستانی، ابراهیم. (1385 هـ.ش). قانون‌گذاری در نظام جمهوری اسلامی (آسیب‌ها و بایسته‌ها). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
صدر، سیدمحمدباقر. (1387 هـ.ش). اقتصادنا. قم: بوستان کتاب.
صدوق، محمّد بن علی بن بابویه. (1413 هـ). من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طباطبایی حکیم، محمد سعید. (1428 هـ). ‌مصباح المنهاج (الاجتهاد و التقلید). نجف: مؤسسة الحکمة الثقافة الاسلامیة.
طباطبائی یزدی، سیدمحمدکاظم. (1414 هـ). تکملة العروة الوثقى. قم: کتابفروشى داورى.
طوسی، محمد بن حسن. (1407 هـ). تهذیب الأحکام. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
علی اکبریان، حسنعلی. (1392 هـ.). «فتوای معیار در ‌‌قانون‌گذاری کیفری». دین و قانون. ش 2.
فاضل آبی، حسن بن ابی‌طالب. (1408 هـ). کشف الرموز فی شرح مختصر النافع. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
فیرحی، داود. (1394 هـ.ش). «ریشه‌های شریعت و قانون (مصاحبه)». سخن ما. س 2. ش 7.
قائینی، محمد. (1399 هـ.ش). «ضابط الفتوی المعتبر فی تقنینات الدوله الاسلامیه». المنهج الفقهی من منظر اهل‌البیت (ع). س 1. ش 1.
قائینی، محمد. (1424 هـ). المبسوط فی فقه المسائل المعاصره (المسائل الطبیه). قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع).
کلانتری، عباس؛ نفیسه متولی‌زاده نایینی؛ و صدیقه گلستان‌رو. (1395 هـ.ش). «احتیاط در دماء و کاربرد آن در حقوق کیفری». حقوق اسلامی. س 13. ش 51.
گودرزی، سیاوش؛ و محمدابراهیم شمس ناتری. (1402 هـ.ش). «قانون‌گذاری کیفری در بستر اختلافات فقهی». مطالعات فقه و حقوق اسلامی. س 15. ش 30.
محقق داماد‌، سیدمصطفى. (1406 هـ). قواعد فقه‌. تهران: مرکز نشر علوم اسلامى.
منتظری، حسینعلی. (1367 هـ.ش). مبانی فقهی حکومت اسلامی. ترجمه: محمود صلواتی. قم: کیهان.
منتظری، حسینعلی. (1415 هـ). دراسات فی ولایة الفقیه وفقه الدولة الإسلامیة. قم: نشر تفکر.
موحدی نجفی، محمدباقر. (1387 هـ.ش). البرهان السدید فی الاجتهاد و التقلید. قم: دارالتفسیر.
نجفی، محمدحسن. [بی‌تا]. جواهر الکلام. بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
هاشمی شاهرودی، محمود. (1423 هـ). قراءات فقهیة معاصرة. قم: مؤسسة دائرة معارف الفقه الاسلامی.