گفتمان حقوقی آموزه‌های اسلام در ایجاد ظرفیت جرم‌انگاری بزهکاری‌های تروریستی برای سیاست جنایی ایران از طریق حرام‌انگاری محاربه و افساد فی‌الارض

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار حقوق کیفری و جرم‌شناسی، دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اراک، اراک، ایران

چکیده

در سیاست جنایی ایران، مفاهیم «محاربه» و «افساد فی‌الارض» در جایگاه ابزارهایی قانونی برای مقابله با تهدیدهای تروریستی و جرایم امنیتی به کار می‌روند. این مفاهیم به‌ویژه در مواجهه با تهدیدهای عمده علیه امنیت عمومی و نظم اجتماعی کاربرد دارند. آموزه‌های اسلامی بر لزوم واکنش قاطع به تهدیدات علیه امنیت جامعه تأکید می‌کنند؛ با این حال، پیچیدگی‌های جرایم تروریستی و تحولات جهانی در زمینه تروریسم، نظام کیفری ایران را با چالش‌های درخور توجهی روبرو کرده است. بر این اساس، بازنگری در قوانین و مقررات موجود به ‌منظور هماهنگی با تهدیدات جدید تروریستی امری ضروری به ‌نظر می‌رسد. هدف این تحقیق، سنجش کارایی قوانین فعلی ایران در برای تهدیدات تروریستی معاصر و بررسی نیاز به اصلاح و روزآمدی مفاهیم «محاربه» و «افساد ‌فی‌الارض» است. این پژوهش همچنین به تحلیل فقهی این دو مفهوم می‌پردازد و با مقایسۀ قوانین ایران و تهدیدات جهانی، پیشنهادهایی برای بهبود و روزآمدی این قوانین ارائه می‌دهد. نتایج حاصل از یافته‌های پژوهشی با بهره‌گیری از روش پژوهش تحلیلی و توصیفی نشان می‌دهد قوانین موجود در ایران در مواجهه با تهدیدات تروریستی معاصر به‌ویژه در زمینه‌های «محاربه» و «افساد فی‌الارض»، کارآمد نیستند. پیچیدگی جرایم تروریستی جدید و تحولات جهانی، ضرورت بازنگری این قوانین را هویدا می‌کند. البته تحلیل آموزه‌های اسلامی مؤید این است که تفسیرهای کنونی قادر به مقابله با تهدیدات جدید مانند تروریسم فراملی و جرایم سایبری نیستند. بنابراین پیشنهاد می‌شود تعاریف و گستره این مفاهیم روزآمد شود و هماهنگی با نظام‌های حقوقی بین‌المللی تقویت گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آقابابایی، حسین. (1393 هـ.ش)، «گفتمان فقهی و جرم‌انگاری در حوزه جرایم علیه امنیت ملت و دولت». جرایم علیه امنیت. به ‌کوشش حسینعلی بای. چ 1. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
باقری، محسن؛ محمدعلی بصیری؛ و عنایت‌اله یزدانی. (1401 هـ.ش). «استراتژی امنیت ملی رژیم صهیونیستی و گروه‌های سلفی - تکفیری: از هم‌سویی فکری تا نزدیکی راهبردی (مطالعه موردی داعش)». بحران‌پژوهی جهان اسلام. دوره 9. ش 4. ص 45 - 83.
بای، حسینعلی. (1393 هـ.ش). «افساد فی‌الارض چیست؟ مفسد فی‌الارض کیست؟». جرایم علیه امنیت. به ‌کوشش حسینعلی بای. چ 1. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
برهانی، محسن. (1394 هـ.ش). «افساد فی‌الارض: ابهام مفهومی، مفاسد عملی (تحلیل حقوقی مادۀ 286 قانون مجازات اسلامی)». مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی. دوره 2. ش 2-3. ص 19-44.
پوربافرانی، حسن. (1390 هـ.ش). «تحلیل جرم محاربه». فقه و حقوق اسلامی. دوره 3. ش 4. ص 49-78.
سالارزایی، امیرحمزه؛ و جمیله افروشته. (1398 هـ.ش). «تحلیل تفکیک بین محاربه و افساد فی‌الارض در نظام کیفری جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر قانون مجازات اسلامی مصوب 1392». جستارهای فقهی و اصولی. دوره 5. ش 1. ص 167-189.
شاهیده، فرهاد. (1401 هـ.ش). «حقوق کیفری خطرمدار در قلمرو بزهکاری تروریستی». آموزه‌های حقوق کیفری. دوره 24. ش 2. ص 102-187.
شمس‌ناتری، محمدابراهیم. (1398 هـ.ش). جرایم سازمان‌یافته در آینه سیاست کیفری اسلام، ایران و اسناد بین‌المللی. چ 2. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
صابر، محمود؛ و ولی‌الله صادقی. (1392 هـ.ش). «آموزه‌شناسی مسئله صلاحیت دیوان کیفری بین‌المللی در رسیدگی به تروریسم». تعالی حقوق. دوره 4. ش 11. ص 133-158.
طبرسی، فضل بن حسن. (۱۴۱۵ هـ). مجمع البیان لعلوم القرآن. ج 3. بیروت: مؤسسه الاعلمی.
حائری، محمدحسن؛ و همکاران. (1391 هـ.ش). «نگرشی نو در رابطه جرم سیاسی با مفاهیم محاربه، افساد فی‌الارض و بغی در فقه و حقوق موضوعه». آموزه‌های حقوق کیفری. دوره 9. ش 3. ص 51-78.
حرعاملی، محمد بن الحسن. (۱۴۰۳ هـ). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. تحقیق: محمد الرازی. چ 5. بیروت: داراحیاء التراث العربی.
خالقی، ابوالفتح؛ و محمدیاری. (1404 هـ). «معاونت در محاربه در حقوق کیفری ایران و فقه اسلامی». آموزه‌های حقوق کیفری کشورهای اسلامی. دوره 2. ش 5. ص 91-110.
جبعی عاملی، زین‌الدین بن علی. (۱۴۱۶ هـ). مسالک الافهام فی تنقیح شرائع الاسلام. قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه.
فتحی، حجت‌الله. (1396 هـ.ش). شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 (حدود). زیرنظر سیدمحمود هاشمی‌شاهرودی. چ 2. قم: مؤسسه دایرة‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت (ع).
فرح‌زادی، علی‌اکبر؛ و سیدکامران فتح‌اللهی. (1390 هـ.ش). «مقایسه محاربه با مفاهیم مشابه». فقه مقارن. دوره 1. ش 2. ص 111-129.
قریشی‌محمدی، فاطمه‌سادات؛ مرضیه پیله‌ور؛ و رامین فغانی. (1400 هـ.ش). «مسئولیت دولت‌ها در مقابله با خشونت و افراط‌گرایی در فقه و اسناد بین‌المللی». فقه جزای تطبیقی. دوره 1. ش 3. ص 123-135.
ربانی‌کیا، رسول. (1402 هـ.ش). «محاربه (افساد فی‌الارض) در فقه شیعه، حقوق ایران و مذاهب اسلامی». پژوهش‌های فقهی مسائل مستحدثه. دوره 1. ش 1. ص 257 - 282.
رورده، حلیمه؛ محمد محسنی‌دهکلانی؛ و محمد روحانی‌مقدم. (1398 هـ.ش). «نسبت میان جرم‌انگاری دو عنوان محاربه و افساد فی‌الارض با حقوق بشر». حقوق پزشکی. دوره 13. ش 48. ص 153-169.
رهبرپور، محمدرضا؛ و حسین نورمحمدی. (1397 هـ.ش). «چالش‌های حقوقی - قضایی جرم افساد فی‌الارض در قانون مجازات اسلامی 1392». پژوهش حقوق کیفری. دوره 6. ش 22. ص 205-232.
کاظمی، جواد. (۱۳۶۵ هـ.ش). مسالک الافهام الی آیات الاحکام. تصحیح: محمدباقر بهبودی. چ 2. تهران: المکتبه المرتضویه.
کلانتری، کیومرث؛ جعفر صادق‌منش؛ و رحیم رحیمی‌میلاشی. (1400 هـ.ش). «معیارهای تعمیم مجازات محاربه در افعال جنایی نیروهای مسلح». فقه مقارن. دوره 9. ش 17. ص 69-93.
مؤمن، محمد. (1415 هـ). کلمات سدیده. چ 1. قم: مؤسسه انتشارات اسلامی.
نجفی، محمدحسن. (۱۳۶۸ هـ.ش). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. تحقیق: عباس قوچانی. چ 3. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
نوریان، مهدی؛ سیف‌الله احدی؛ و علی محمدیان. (1402 هـ.ش). «بررسی ماهیت بغی و محاربه؛ از ترادف تا تفاوت در اندیشه‌های فقهی مذاهب پنج‌گانه اسلامی». پژوهش‌نامه مذاهب اسلامی. دوره 10. ش 20. ص 489-536.
هاشمی، سیدحسین. (1390 هـ.ش). تروریسم از منظر حقوق اسلام و اسناد بین‌المللی. چ 1. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
هاشمی‌شاهرودی، محمود. (1378 هـ.ش). بایسته‌های فقه جزا. چ 1. تهران: میزان.
هاشمی، سیدحسین. (1395 هـ.ش). «نقد فقهی - حقوقی استقلال جرم افساد ‌فی‌الارض در قانون مجازات اسلامی سال 92». حقوق تطبیقی. دوره 3. ش 2. ص 123-146.
Merari, Ariel (1999) “Terrorism as a Strategy of Struggle: Past and Future”, The Future of Terrorism, Vol. 11, Issue. 4.
John-Hopkins, Michael (2017), Extrapolation of Criminal Law Modes of Liability to Target Analysis under International Humanitarian Law: Developing the Framework for Understanding Direct Participation in Hostilities and Membership in Organized Armed Groups in Non-International Armed Conflict Get Access Arrow, Journal of Conflict and Security Law, Volume 22, Issue 2, Summer.
Paletz, David L. and Alex P. Schmid (1992), Terrorism and the Media, Sage Publications.
Schmid, Alex P (2023), Defining Terrorism, International Centre for Counter- Terrorism (ICCT), https://icct.nl/publication/defining-terrorism