حکم اخراج مال از حرز به وسیلۀ جاهل در فقه امامیه و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حقوق، دانشگاه یزد، یزد، ایران

2 دانش آموخته کارشناسی حقوق، دانشگاه یزد،یزد، ایران

چکیده

بیشتر فقیهان امامیه و نیز قانون‌گذار در مادۀ 272 قانون مجازات اسلامی، صرفاً اخراج مال از حرز به وسیلۀ حیوان، مجنون، طفل غیرممیز و وسایل بی‌اراده را مباشرت دانسته‌اند؛ اما درباره حکم اخراج مال از حرز به وسیله انسان جاهل سکوت کرده‌اند. معدودی از فقیهان و برخی از حقوقدانان که در‌این‌باره ابراز عقیده کرده‌اند، با استناد به قاعده سبب اقوای از مباشر، معتقد به ثبوت حد بر مسبب شده‌اند. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی، به بررسی این موضوع می‌پردازد که مبانی نظریه ثبوت حد در این مسئله کدام‌اند؟ و نظر صحیح در‌این‌باره چیست؟ نتایج تحقیق نشان می‌دهد گرچه در این فرض، سبب اقوای از مباشر است و به تعبیر حقوقی می‌توان مسبب را فاعل معنوی جرم دانست، اما صرف اقوا‌بودن سبب از مباشر نمی‌تواند موجب اجرای حد بر مسبب شود. ملاک اصلی برای جریان حد، وجود نص شرعی است؛ بنابراین در فقدان چنین نصی، نمی‌توان با قیاس و تفسیر موسع، قلمروی حدود را گسترش داد؛ چراکه افزون بر اصل تفسیر مضیق، قاعده فقهی درء نیز اجازه فراتر‌رفتن از قدر متیقن را نمی‌دهد؛ همچنان‌که نمی‌توان حکم به ثبوت حد بر اکراه‌کننده به شرب خمر داد. ازاین‌رو شایسته است مقنن با الحاق تبصره‌ای به ماده 272 مذکور، به عدم صدق وسیلۀ بی‌اراده بر جاهل تصریح کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آخوندی، روح‌الله. (1391 هـ.ش). «مفهوم جهل». پژوهشنامه حقوق اسلامی. دوره 13. ش 1.
اردبیلی، محمدعلی. (1400 هـ.ش). حقوق جزای عمومی. ج 2. تهران: نشر میزان.
اردبیلی، محمدعلی؛ و مصطفی فروتن. (1395 هـ.ش). «فاعل معنوی در حقوق کیفری ایران». فصلنامه تحقیقات حقوقی. دوره 19. ش 73. ص 11-34.
آقایی‌نیا، حسین؛ و هادی رستمی. (1401 هـ.ش). جرایم علیه اموال و مالکیت. تهران: نشر میزان.
ایزدی‌فرد، علی‌اکبر؛ سیدمجتبی حسین‌نژاد؛ و حسین شکریان. (1398 هـ.ش). «بررسی حکم فقهی اخراج متاع از حرز در حال هیپنوتیزم». فقه و اصول. دوره 51. ش 116.
برهانی، محسن؛ و عطیه پارساییان. (1392 هـ.ش). «نقش عرف در تحلیل مؤلفه روانی جرم و موانع مسئولیت کیفری». مجله پژوهش‌های حقوق جزا و جرم‌شناسی. دوره 1، ش 2.
برهانی، محسن؛ و غلامحسین الهام. (1400 هـ.ش). درآمدی بر حقوق جزای عمومی. ج 2. تهران: نشر میزان.
تقدیری، علی. (1383 هـ.ش). «مرجعیت "عرف" از دیدگاه مذاهب اسلام». پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی. ش 10 و 11.
حر عاملی، محمد بن الحسن. (1414 هـ). وسائل الشیعه. ج 28. قم: مؤسسه آل‌بیت علیهم السلام لإحیا التراث.
حلی، ابن‌ادریس. (1401 هـ). السرائر الحاوی التحریر الفتاوی. ج 3. قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه الجامعه المدرسین.
خمینی، سیدروح‌الله. (1389 هـ.ش). تحریرالوسیله. ج 2. قم: انتشارات دارالعلم.
زراعت، عباس. (1396 هـ.ش). شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی. [بی‌جا]: انتشارات جاودانه.
ساریخانی، عادل؛ و داوود کرمی گلباغی. (1389 هـ.ش). «تأثیر جهل حکمی بر مسئولیت کیفری از منظر فقه امامیه». مجله مطالعات حقوقی. س 8، ش 16.
سبحانی، جعفر. (1432 هـ). الحدود و التعزیرات فی الشریعة الإسلامیة الغراء. قم: مؤسسه امام صادق (ع).
سبزواری، عبدالاعلی. [بی‌تا]. مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام. ج 28. قم: دارالتفسیر.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی. (1408 هـ). روضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه. ج 9. قم: انتشارات داوری.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی. (1412 هـ). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام. ج 14. [بی‌جا]: مؤسسه معارف اسلامیه.
شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن بن علی بن حسن. (1364 هـ.ش). تهذیب الأحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید. ج 10. تهران: دارالکتب الأسلامیه.
صادق‌نژاد نائینی، مجید؛ و سکینه خانعلی‌پور واجارگاه. (1400 هـ.ش). «حکم اکراه در حدود؛ تحلیلی بر قسمت اخیر مادۀ 151 قانون مجازات اسلامی». مجله حقوقی دادگستری. دوره 85، ش 115.
طباطبایی، سیدعلی. (1412 هـ). ریاض المسائل. ج 13. قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه الجامعه المدرسین.
طرابلسی، عبدالعزیز بن البراج. ( 1406 هـ). المهذب. ج 2. [بی‌جا]: مؤسسه نشر اسلامی.
علیدوست، ابوالقاسم. (1383 هـ.ش). «مرجعیت عرف در تطبیق مفاهیم بر مصادیق». مجله فقه و حقوق.
غلامی، علی. (1397 هـ.ش). «بررسی رابطه تحریم و تجریم در پرتو قاعده "التعزیر لکل عمل محرم"». پژوهشنامه حقوق اسلامی. ش 47.
فاضل هندی، محمد بن حسن اصفهانی. (1416 هـ). کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الإحکام. ج 10. قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه الجامعه المدرسین.
قافی، حسین؛ و سعید شریعتی. (1398 هـ.ش). اصول فقه کاربردی. ج 2. قم: پژوهشگاه حورزه و دانشگاه.
محقق حلی، جعفر بن حسن. (1408 هـ). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام. ج 4. قم: اسماعیلیان.
مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین. (1424 هـ). احکام السرقه علی ضوءالقرآن و السنه. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی (ره).
مقدس اردبیلی، احمد. [بی‌تا]. مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان. ج 13. قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه الجامعه المدرسین.
مکارم شیرازی، ناصر. (1391 هـ.ش). انوارالفقاهه فی شرح التحریرالوسیله کتاب الحدود. ج 3. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
مهروش، فرهنگ. (1401 هـ). تاریخ فقه اسلامی در سده‌های نخستین از آغاز اسلام تا شکل‌گیری مکتب اصحاب حدیث متأخر. تهران: نشر نی.
موسوی اردبیلی، عبدالکریم. (1427 هـ). فقه الحدود و التعزیرات. ج 3. قم: جامعة المفید.
میرمحمدصادقی، حسین. (1401 هـ.ش). جرایم علیه اموال و مالکیت. تهران: نشر دادگستر.
نجفی، محمدحسن. (1274 هـ). جواهرالکلام. ج 41. بیروت: دارالإحیاء الثرات العربی.