تحلیل فقهی ـ حقوقی مالکیت احیاءکننده نسبت به عرصه زمین‌های موات در دوران غیبت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت)، تهران، ایران

2 دانش‌آموخته دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

10.22034/ils.2024.19409.1122

چکیده

در مورد مالکیت احیاءکننده نسبت به عرصه زمین‌های موات، دو نظریه فقهی وجود دارد : نظریه اول آن است که رابطه مالکانه امام (ع) در دوران حضور و غیبت، نسبت به عرصه زمین‌های موات باقى و احیاءکننده از دیگران سزاوارتر به تصرف در آن است. در آثار بعضی از فقهای متأخر قائل به حاکمیت جایگاه امامت، حاکمیت حکومت اسلامی جایگزین مالکیت امام (ع) شده و از بقای حاکمیت حکومت اسلامی نسبت به عرصه زمین‌های موات، حمایت قابل توجهی به عمل آمده است؛ نظریه دوم آن است که در دوران غیبت، رابطه مالکانه امام (ع) نسبت به زمین‌های موات قطع شده و احیاءکننده بعد از تکمیل عملیات احیاء، مالک عرصه و اعیانیِ احداثی محسوب می‌شود. این مقاله، به روش  تحلیل فقهی استدلالی، همراه با تبیین ابعاد متناظر حقوقی، با بررسی دلائل اقامه‌شده از سوی قائلین به دو نظریه، به این نتیجه دست یافته است که به مقتضاى مدلول روایات اثباتی و استمراری، احیای زمین‌هاى موات در دوران غیبت، موجب قطع رابطه مالکانه امام (ع) و یا حکومت اسلامی با زمینِ موات نشده و احیاءکننده نسبت به دیگران سزاوارتر به تصرف بوده و مالک اعیانی احداثی محسوب مى‌شود. به اجرادرآوردنِ نظریه فقهای مذهب، مبنی بر حفظ مالکیت عرصه اراضی موات از برای امام (ع) و یا اِعمال حاکمیت حکومت اسلامی، بدون تشکیل حکومت اسلامی و التزام به نظریه ولایت فقیه، میسر نخواهد شد. 
 
 
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Jurisprudential and Legal Analysis of the Ownership of Reclaimed Deserted Lands During the Occultation

نویسندگان [English]

  • Mahdi Khaghani Esfahani 1
  • Hosein Rasouli Asiyabi 2
1 Assistant Professor of Criminal Law and Criminology, Research Institute for Humanities and Cultural Studies (SAMT), Tehran, Iran
2 PhD Graduate in Islamic Jurisprudence and Principles of Law, University of Mazandaran, Babolsar, Iran
چکیده [English]

Regarding the ownership of reclaimed deserted lands, two main jurisprudential theories exist. The first theory posits that the ownership relationship of the Imam (PBUH) over deserted lands persists both during his presence and occultation. In this view, the reclaimer is merely more entitled than others to possess and utilize such lands. Some contemporary jurists, emphasizing the Imam’s role, have substituted the Islamic government’s authority for the Imam’s ownership and significantly supported the government’s sovereignty over deserted lands. The second theory asserts that during the occultation, the Imam’s ownership over deserted lands is severed. Consequently, after completing the reclamation process, the reclaimer becomes the rightful owner of both the land and the constructed edifices.
This study, employing an analytical-jurisprudential methodology and exploring the corresponding legal dimensions, examines the arguments presented by proponents of both theories. The findings suggest that, based on the implications of affirmative and continuity narrations, reclaiming deserted lands during the occultation does not sever the Imam’s or the Islamic government’s ownership relationship. Instead, the reclaimer is deemed more entitled to possession and is recognized as the owner of any constructed edifices. Implementing the jurists’ perspective, which upholds the ownership of deserted lands for the Imam (PBUH) or the Islamic government, is not feasible without the establishment of an Islamic government and adherence to the theory of the Guardianship of the Jurist (Velayat-e Faqih).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Deserted Land Ownership
  • Affirmative Narrations
  • Continuity Narrations
  • Permission Narrations
  • Ownership Narrations
  1. قرآن کریم.
  2. ابن براج، قاضى عبدالعزیز. (1406ق). المهذب، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  3. احسایى، محمد بن على. (1405ق). عوالی اللئالی العزیزیه، قم: دار سیدالشهداء للنشر.
  4. اصفهانى، سیدابوالحسن. (1422ق). وسیله النجاه، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  5. انصاری، مرتضى بن محمدامین. (1410ق). کتاب المکاسب، قم: مؤسسه مطبوعاتى دارالکتاب.
  6. ـــــــــــــــ . (1415ق). کتاب الخمس، قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
  7. بحرالعلوم، محمد بن محمدتقى. (1403ق). بلغه الفقیه، تهران: منشورات مکتبه الصادق.
  8. حلبى، تقى‌الدین بن نجم‌الدین. (1403ق). الکافی فی الفقه، اصفهان: کتابخانه عمومى امام امیرالمؤمنین.
  9. حلی، جعفر بن حسن. (1408ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
  10. حلى، حسن بن یوسف. (1412ق). منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
  11. خمینى، سیدروح‌الله. (1421ق). کتاب البیع، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره.
  12. ـــــــــــــــ . (1423ق). ولایت فقیه، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (قدس سره).
  13. ـــــــــــــــ . (بی‌تا). تحریر الوسیله، قم: مؤسسه مطبوعات دارالعلم.
  14. خویى، سیدابوالقاسم. (1418ق). موسوعه الإمام الخوئی، قم: مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی.
  15. سبزوارى، سیدعلى بن عبد الاعلى. (1424ق). الخمس، بغداد: دفتر حضرت آیت‌ا... سبزوارى.
  16. صدر، سیدمحمدباقر. (1408ق). بحوث فی شرح العروه الوثقى، قم: مجمع الشهید آیت‌ا... الصدر العلمی.
  17. صدوق، محمد بن على. (1413ق). من لایحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  18. طوسى، محمد بن حسن. (1400ق). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت: دارالکتاب العربی.
  19. ـــــــــــــــ . (1407ق). تهذیب الاحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  20. عاملى، زین‌الدین بن على. (1410ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم: کتابفروشی داوری.
  21. عاملى، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام.
  22. کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
  23. مشکینى، میرزاعلى. (بی‌تا). مصطلحات الفقه، بی‌جا: بی‌نام.
  24. مطهرى، مرتضى. (بی‌تا). فقه و حقوق، قم: بی‌نام.
  25. مظفر، محمود بن محمد حسن. (1392ق). إحیاء الأراضی الموات، قاهره: المطبعه العالمیه.
  26. منتظری، حسینعلی. (1409ق). مبانی فقهی حکومت اسلامی، قم: مؤسسه کیهان.
  27. ـــــــــــــــ . (1409ق). دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه، قم: نشر تفکر.
  28. ـــــــــــــــ . (بی‌تا). کتاب الخمس و الأنفال، قم: بی‌نام.
  29. موحدی، محمدفاضل. (1429ق). تفصیل الشریعه ـ الغصب، إحیاء الموات، المشترکات و اللقطه، قم: مرکز فقهى ائمه اطهار علیهم‌السلام.
  30. موسوی، علی بن حسین. (1405ق). رسائل الشریف المرتضی، قم: بی‌نام.
  31. نجفی، جعفر بن خضر. (بی‌تا). کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، اصفهان: انتشارات مهدوی.
  32. نجفى، محمدحسن. (1404ق). جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
  33. همدانى، آقارضا بن محمدهادى. (1416ق). مصباح الفقیه، قم: مؤسسه الجعفریه لاحیاء التراث و مؤسسه النشرالاسلامی.

مقالات

  1. تارم، میثم؛ طباطبایی، سیده‌فاطمه و مددی‌زاده، فرزانه. (1398). ماهیت و احکام اراضی موات در فقه اسلامی، فصلنامه پژوهش‌های فقهی، دوره 15، شماره 1.
  2. فصیحی‌زاده، علیرضا و حیدری، اعظم. (1395). تحلیل تطبیقی مفهوم، اسباب حدوث، انتقال و زوال «ملکیت» و «حق» در حقوق ایران و فرانسه، دوفصلنامه حقوق تطبیقی، دوره 4، شماره 2.
  3. مداحی‌نسب، مصطفی و مسلمی، یوسف. (1394). بررسی تطبیقی حیازت و احیای اراضی موات با قاعده تصرف در نظام حقوقی عرفی ایالات متحده آمریکا، فصلنامه حقوق انرژی، دوره 1، شماره 1.
  4. مسعودمقدم، یاسر؛ بهمن‌پوری، عبدالله و اسفندیاری، احمد (1402). بررسی و نقد قوانین منع احیای اراضی موات و مقایسه آن‌ها با متون فقهی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، دوره 23، شماره 89.