تحلیل فقهی - حقوقی ضرورت و طرق «جبرانِ خسارت معنوی»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری حقوق کیفری و جرم شناسی،سرپرست پژوهشکده مطالعات اسلامی حقوق و قضا، پژوهشگاه قوه قضائیه

چکیده

خسارت معنوی عبارت است از هر نوع خسارت وارد بر شخص که جنبۀ مستقیم مالی ندارد؛ از جمله خسارت وارد بر روح، اعتبار، احساسات و عواطف یا هرگونه خسارت وارد بر خود شخص و شخصیت او. بر اساس اصول و قواعدی چون «لاضرر» و «نفی عسر و حرج»، ایراد هرگونه خسارت به اشخاص اعم از ضررهای مادی و معنوی به‌کلی ممنوع است و تمامی زیان‌ها باید جبران گردد. جبران ضررهای مادی به‌راحتی و با اعاده وضع به حالت سابق امکان‌پذیر است؛ در‌حالی‌که در زیان‌های معنوی وارد بر اشخاص، در تمامی موارد قابلیت اعاده وضع به حالت سابق وجود ندارد و شیوه جبران خسارت معنوی متفاوت است؛ زیرا سنجش میزان خسارت با مشکلاتی همراه است. از سویی دیگر گستردگی و تنوع خسارات معنوی ایجاب می‌کند که هر گروهی از خسارات معنوی، روش جبران متناسب با خود را طلب کند. در فقه اسلامی برای جبران ضررهای معنوی، روش منحصر شناخته‌شده‌ای وجود ندارد؛ اما شیوه‌های متداول در حقوق عرفی و موضوعه، در فقه پذیرفتنی است؛ زیرا روش‌های جبران خسارت معنوی، امور نسبی است و رضایت از سکوت و عدم ردع شارع، احرازشدنی است. در نظام حقوقی ایران نیز با وجود تصریح به خسارت معنوی در قوانین مختلف، همچنان در عمل بسیاری از محاکم از صدور حکم به جبران خسارت معنوی امتناع می‌ورزند. می‌توان گفت پذیرش جبران مالی و انواع جبران‌های غیر‌مالی برای ترمیم ضرر معنوی، بازگرداندن زیان‌دیده به وضعیت پیش از وقوع خسارت از طرقی مانند درج در جراید یا الزام به عذرخواهی رسمی، بردن زیان‌دیده نزد پزشکان یا روان‌پزشکان و موارد دیگر در فقه اسلامی توجیه‌شدنی است که در این نوشتار به روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، این طرق تحلیل و بررسی می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم
1- الزبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج 6، بیروت: دار الهدایه، 1414ق
2- العوجی، مصطفی، القانون المدنی، ج2، بیروت: منشورات الحلبی الحقوقیه، 1995م
3- النائینی، محمد حسین، منیه المطالب فی شرح المکاسب، موسی بن محمد النجفی الخوانساری (تقریرات)، قم: موسسه النشر الاسلامی، 1421ق
 4- آخوندی، محمود، آیین دادرسی کیفری، ج1، چ2، تهران: جهاد دانشگاهی، 1395ش
5- بجنوردی، حسن، القواعد الفقهیه، ج1، چ2، قم: انتشارات اسماعیلیان، 1410ق
6- پروین، فرهاد، خسارت معنوی در حقوق ایران، تهران : نشر ققنوس، 1380ش
7- جعفری لنگرودی، محمد حسن، ترمینولوژی حقوق، تهران: گنج دانش، 1368ش
8- حرّ عاملی، محمد‌بن‌حسن؛ وسائل‌الشیعة، ج25 و 28 و 29، قم: مؤسسه آل‌البیت، 1409ق
9- خراسانی، محمدکاظم (آخوند)، کفایه الاصول، قم: موسسه نشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، 1414ق
10- خمینی، سید روح الله، بدائع الدرر فی قاعده نفی الضرر، چ 2، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1414ق
11- خمینی، سیدروح  الله، الرسائل، ج1، چ2، قم: اسماعیلیان، 1410ق      
12- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، ج29، چ4، قم: دفتر آیت الله سبزواری
13- سلطانی نژاد، هدایت الله، مسئولیت مدنی خسارت معنوی، چ1، تهران: انتشارات نور الثقلین، 1380ش
14- سلطانی‌نژاد، هدایت اله، بررسی تطبیقی خسارت معنوی، نشر میزان، سال چاپ: 1394
15- شهید اول، محمد بن مکی، اللمعه الدمشقیه، قم: منشورات دارالفکر، 1411ق
16- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج3، بیروت-لبنان: دار الاضواء، 1413ق
17- طباطبایی، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیرالقرآن، ج 19، چ5، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1374ش
18- طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، ج 4، قم: موسسه النشر الاسلامی، 1420ق
19- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج10، چ4، تهران: نشر دارالکتب الاسلامیه، 1365ق
20- فاضل تونی، عبدالله بن محمد، الوافیه فی اصول الفقه، به تحقیق محمدحسن رضوی کشمیری، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1412ق
21- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، ج4، بیروت: الاعلمی، 1410ق
22- فیض، علیرضا، عرف عقلا، تهران: نشریه دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، 1384ش
23- کاتوزیان، ناصر، ضمان قهری، ج1، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1386ش
24- کلینی، محمد‌بن‌یعقوب؛ الکافی، ج5 و7 ، چ2، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1363ش
25- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج1، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1403ق
26- محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه ( بخش مدنی)، چ14، بی جا: انتشارات مرکز نشر علوم اسلامی، 1385ش
27- مرعشی، محمدحسن، «دیه و ضرر و زیان ناشی از آن»، مجله قضائی و حقوقی دادگستری، شماره1، 1370ش
28- مرعشی، محمدحسن، دیدگاههای نو درحقوق کیفری اسلام، ج2، چ3، تهران: نشر میزان، 1379ش
29- معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج10، تهران: انتشارات سپهر، 1375ش
30- مکارم شیرازی، ناصر، قواعد فقهیه، قم: دار العلم، 1382ش
31- نجفی خوانساری، موسی، منیه الطالب، جلد دوم، انتشارات مرتضوی، نجف ۱۳۵۸ ق
32- نراقی، احمد بن محمد، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، قم: مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، 1375ش.